• Muallim Naci Tanzimat edebiyatının 2. kuşak şair ve yazarlarındandır.Medrese öğrenimi görerek yetişmiş, genç yaşlarda şiir yazmaya başlamıştır. Şiir, dil, edebiyat, hatıra, eleştiri, tercüme sahalarında eserler vermiştir. Özellikle nesir dalında eserleri çok olup edebî nesrin sade, açık ve düzgün örneklerini ortaya koymuştur.
• Muallim Naci, klasik edebiyata bağlı bir şair olmakla birlikte yenileşmeye de karşı değildir.
• Araştırmacılar onun şark-garp ayrılığını değil, sentezini arzulayan bir tavır içerisinde olduğunu öne sürerler. Yani o neo-klasik bir sanatkardır. Döneminde ılımlı bir yol izlemiştir. Şiirlerinin birçoğunu divan edebiyatı üslubuna göre yazmış, pek azını batılı tarzda yazmıştır. Batı tarzıyla yazdığı şiirlerinde konu olarak tabiatı işlemiş, tabiat tasvirlerine yer vermiştir.
• Şiirlerinde "göz için kafiye" ilkesini benimsemiştir. Divan şiirinin nazım şekillerini, mazmunlarını, tamlamalarını, sanatlarını ve aruzu döneminde ustaca kullanan tek tanzimat şairidir. Bu tutumundan dolayı yenilikçi anlayışı benimseyen Recaizade Mahmut Ekrem tarafından şiddetle eleştirilmiştir.
• Ekrem, "Zemzeme" adlı şiir kitabının önsözünde Muallim Naci'yi eleştirmiş, Naci de bu eleştirilere "Demdeme" başlıklı yazılarıyla karşılık vermiştir. Bu tartışma edebiyat tarihine "Zemzeme-Demdeme" tartışması olarak geçmiştir.
• Naci klasik tarzda yazdığı şiirlerinde "Mesûdî" ve Mesud-i Harabâtî" mahlaslarını kullanmıştır. Şiir tekniği ve aruzu kullanmadaki ustalığı Tevfik Fikret, Nabizade Nazım, Mehmet Akif Ersoy ev Yahya Kemal'e örnek olmuştur. Arapça, Farsça ve Fransızca'dan çevirileri olan Naci'nin Tercüman-ı Hakikat, Saadet ve Mürüvvet gazetelerinde de yazıları yayımlanmıştır.
www.huseyinarasli.com
Eserleri:
Şiir: Terkib-i Bend-i Muallim Naci (1874), Ateş-pâre (1883), Şerâre (1884), Fürûzân (1886), Sünbüle (1890), Mir'ât-ı Bedâyî (1896), Yâdigâr-ı Nâci (1897)
Hatıra: Ömer'in Çocukluğu, Medrese Anıları
Eleştiri: Demdeme (1886)
Sözlük: Lugat-ı Naci (1891)
Araştırma: Istılahat- Edebiyye (1890), Esamî (1890), Osmanlı Şairleri (1890)
Oyun: Heder (vefatından sonra yayımlandı)
Araştıran ve yazan: Hüseyin Araslı.