• Tanzimat edebiyatının 2. kuşak hikaye ve roman yazarıdır. Aynı zamanda çeşitli kademelerde devlet memurluğu yapmıştır. Diğer tanzimat yazarları gibi çok eser vermemiş olan Sezai roman, hikaye, hatıra, sohbet, gezi, makale türlerinde eserler vermiştir.
• Hikayelerinde ve romanında realizmin etkisi görülür. Sami Paşazade Sezai'nin edebi anlamda ilk yazısı, 1874 tarihinde "Kamer" isimli bir gazetede yayımlanan "Maârif" başlıklı bir makaledir.
• 1879 yılında ise ilk eseri olan "Şîr" isimli tiyatro oyununu yayımlamıştır. Yazdığı tek romanla edebiyat dünyasında üne kavuşsa da hikaye yazarlığı daha üstündür.
• Edebiyatımızda küçük hikaye türü, öncelikle Sami Paşazade Sezai'nin verdiği ürünlerle batı tarzında başarılı örneklerine kavuşur.Hikaye (öykü) türünü bağımsız bir tür olarak ilk kabul eden de Sezai'dir. Sanatçı romantizm etkisine açık olmakla birlikte daha çok realizm anlayışına uygun hikayeler yazmıştır.
• 1891 yılında yazdığı "Küçük Şeyler" adlı kitabında yer alan hikayeler, edebiyatımızda modern anlamda kısa öykü türünün ilk örneği kabul edilir. Sezai'nin bu hikayeleri nesir alanında Servet-i Fünun yazarlarına da rehberlik etmiştir.
• 1889 yılında yazdığı "Sergüzeşt" adlı romanı, ilk realist roman denemesi olarak kabul edilir. Bu roman Türk edebiyatında esaret (kölelik) konusunu ele alan eserlerin başında gelir. Esaret konusu daha önce Ahmet Mithat Efendi'nin "Felatun Bey ile Rakım Efendi" ve Namık Kemal'in "İntibah" romanlarında ikinci planda işlenmiş olmakla birlikte "Sergüzeşt" romanında asıl konu olarak ele alınmıştır. Bu romanda Kafkaslardan esir olarak küçük yaşta İstanbul'a getirilen bir kızın bu şehirdeki bir konakta iradesi dışında yaşadığı hayatı, bu hayata karışan aşkı, çaresizliği ve sonunda Nil Nehri'ne atlayıp intihar ederek yazarın deyimiyle hürriyete kavuşması konu edilir. Sami Paşazade Sezai'nin kendi annesi de Kafkaslardan İstanbul'a getirilen bir esirdir.
Eserleri:
Şîr (tiyatro): 1879 yılında yazdığı bu oyun, sanatçının ilk eseridir.
Sergüzeşt (roman): 1889 yılında yazdığı bu eseri, edebiyatımızda ilk realist roman denemesi olarak kabul edilir. Romanda kölelik sorunu ele alınır.
Küçük Şeyler (hikaye): 1891 yılında yazdığı bu kitabında yer alan hikayeler, edebiyatımızda modern anlamda kısa öykü türünün ilk örneği kabul edilir. Kitapta yer alan hikayeler; Pandomima, Hiç, Kediler, Düğün, Arlezyalı (Alphonso Daudet'ten çeviri), bu hikayelerden başka iki nesir.
Rumûzu'l-Edeb (1900): Kısa öykülerin, gezi yazılarının, hatıraların ve makalelerin yer aldığı kitap.
İclâl: Yazarın 14 yaşında vefat eden yeğeni İclal için yazdığı mensur mersiye, nesir ve bazı anılarını içeren eseri.
Araştıran ve yazan: Hüseyin Araslı.