► YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
Fiil Cümlesi: Yüklemin türü fiilse cümlenin türü de fiildir. Fiiller kip ve kişi eki alarak yüklem olurlar.
İlkbaharda kırlara çıkarız. → Bu cümlede "çıkmak" sözcüğü fiildir ve kip ve kişi eki alarak cümlenin yüklemi olmuştur. Dolayısıyla bu cümle de fiil cümlesidir.
İsim Cümlesi: Yüklemin türü isim soylu ise cümlenin türü de isimdir. İsim soylu sözcükler, ek fiil (dir, ise, imiş, idi) alarak yüklem olurlar. "-dir" eki her zaman yazılmaz.
En güzel mevsimdir bahar. → Bu cümlede "mevsim" sözcüğü "-dir" ek fiilini almış bir isimdir. Dolayısıyla bu cümle isim cümlesidir.
► ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Olumlu Cümle: Cümlede bildirilen yargı gerçekleşirse "olumlu cümle" olur.
Yemeğimizi yedik. → olumlu cümle
Olumsuz Cümle: Cümlede bildirilen yargı gerçekleşmezse "olumsuz cümle" olur.
Yemeğimizi yemedik. → olumsuz cümle
Bir cümleyi olumsuz yapmak için;
a) Cümledeki yükleme "-ma, -maz, -sız" eklerinden biri getirilir.
Sakın koşma.
Göl maya tutmaz.
Bu yemek biraz tatsız.
b) Cümleye "yok, değil" sözcüklerinde biri getirilir.
Hiç halim yok.
Bu kalem benim değil.
NOT: Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler vardır.
Bu işi yapmak istemiyor değil. → Bu işi yapmak istiyor.
NOT: Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler vardır.
Sanki ben seni seviyorum. → Ben seni sevmiyorum.
Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelerdir. Cümleye soru anlamı iki şekilde kazandırılır;
a) Cümleye "mi" soru edatı getirilerek yapılır.
Babam geldi mi?
b) Cümleye "nasıl, kaç, hangi vb." soru sözcükleri getirilerek yapılır.
Hangi kitabı okuyorsun?
NOT: Bazı soru cümleleri cevap gerektirmez. Bu tür cümlelere "sözde soru cümlesi" denir.
Ne gelen var ne giden. → Bu cümlede "ne" soru sözcüğü var ancak amaç soru sormak değildir. Cümle cevap gerektirmez. Cümlenin anlamı "Gelen giden yok." şeklindedir.
İnsan çocuğunu sevmez mi? → İnsan çocuğunu sever.
Ünlem Cümlesi: Duyguların vurgulu bir şekilde anlatıldığı cümlelerdir.
Yaşasın! Sınavı kazanmışım.
► YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
Kurallı (Düz) Cümleler: Yüklemi sonda olan cümlelerdir.
Yarın pikniğe gideceğiz.
Kuralsız (Devrik) Cümleler: Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir.
Pikniğe gideceğiz yarın.
Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan cümlelerdir. Bu cümlelerde yüklem olmadığından anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonuna üç nokta (...) getirilir.
Tatilde ne test ne ödev...
Tepeyi aşınca masmavi bir deniz...
Ben yine uğrarım, bir şeye ihtiyacınız olursa...
► YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER
Basit Cümle: Tek yargısı ve tek yüklemi olan cümlelerdir.
Kitabımı okudum. → Bu cümlede yüklem olan "okudum" sözcüğü tek bir yargıyı bildirmektedir.
Birleşik Cümle:
a) Birden çok yüklemi olan cümle:
» Noktalama işaretiyle bağlanan cümle:
At ölür meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. → Bu cümlede dört tane yargı (atın ölmesi, meydanın kalması, yiğitin ölmesi, şanın kalması) bildirilmektedir ve bu yargılar noktalama işaretleriyle birbirine bağlanmıştır.
» Bağlaçlarla bağlanan cümle:
Sordum ama cevap alamadım. → Bu cümlede iki yargı bildirilmektedir ve bu yargılar "ama" bağlacıyla birbirine bağlanmıştır.
b) Fiilimsi alan cümle:
Onun hasta olduğunu bilmiyordum. → Bu cümlede iki yargı vardır (bilmemek ve hasta olmak). Bu cümle fiilimsi alan cümledir.