Hüseyn-i Baykara (15. yy Çağatay Edebiyatı)

Hayatı:

• Asıl adı Hüseyin Mirza bin Mansur bin Baykara'dır. 1438 yılında (Hicrî 842) Herat'ta doğdu. Anne ve baba tarafından Timur hanedanından gelen Baykara, yedi yaşında babasını kaybetti. Onu on dört yaşına kadar annesi Firûze Bigim büyüttü. On dört yaşına kadar Herat'taki sarayda iyi bir eğitim gördü. Çocukluk ve gençlik yılları Ali Şir Nevaî ile birlikte geçti ve dostlukları ömür boyu devam etti.

• 1452'de Herat'a hakim olan Ebu'l Kasım Babur'un hizmetine girdi. 1454'te Semerkand'a gitti ve orada akrabası Ebu Said Mirza'nın himayesine girdi. Daha sonra Merv hükümdarı Mu'izeddin Sencer'in yanına gitti ve kızı ile evlendi. Hizmetinde bulunduğu Ebu'l-Kasım Babur vefat edince 1457'de Horasan tahtına oturdu.  www.huseyinarasli.com

• Hüseyn-i Baykara'nın hedefi Herat'ı ele geçirip hükümdar olmaktı. Yakın arkadaşı Ali Şir Nevai onun bu hırslarını dizginlemek için uğraşmış, "En büyük sultanlık, söz sultanlığıdır." diye nasihat etmiş ama Baykara'yı ikna edememiştir. Baykara Herat'ı ele geçirmek için o dönemin hükümdarı Ebu Saîd Mirza ile mücadeleye başladı. Ebu Said'in 1468'de Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'a yenilmesi ve kısa süre sonra ölmesi üzerine 1469 tarihinde Herat tahtına oturdu ve ömrünün sonuna kadar Timur İmparatorluğunda hüküm sürdü.

• Hüseyn-i Baykara hükümdarlık yıllarında rakibi Mirza Yadigar Muhammed ile mücadele etti. Onu önce Derbend-i Şahan'da, sonra da Çenaran'da iki kez mağlup etti.

• Hükümdarlığı sırasında tahtını korumak için oğullarıyla da savaşmak zorunda kalan Baykara, 1497'de oğlu Bediüzzaman ile Belh'te, 1500 yılında da oğlu Muhammed Hüseyin ile Esterabad'da savaştı. Bu savaşlar sebebiyle Timur devleti güçsüzleşti ve geriledi. 1506 yılında Şeybanî hükümdarı Muhammed Şeybani Belh'e saldırdı. Hüseyn-i Baykara güçlü bir orduyla bu savaşa giderken yolda vefat etti (5 Mayıs 1506).

• Hüseyn-i Baykara'nın oğulları arasındaki taht kavgaları nedeniyle zayıf düşen Timur Devleti, 20 Mayıs 1507'de Şeybani Han'ın Herat'ı ele geçirmesiyle tamamen ortadan kalktı.
www.huseyinarasli.com


Edebî Yönü:

• Hüseyn-i Baykara iyi bir yönetici ve asker olmasının yanında iyi bir şairdi. Herat'ı büyük bir kültür ve medeniyet merkezi haline getirdi. Onun en büyük hizmeti ise Türk dilini ve kültürünü himaye etmesidir. Onun döneminde Çağatay Türkçesi altın çağını yaşamıştır.

• "Hüseynî" mahlası ile şiirler yazan Baykara, çocukluk arkadaşı ve kadim dostu Ali Şir Nevai ile birlikte Çağatay Türkçesinin devlet ve edebiyat dili olması için uğraşmıştır. Ali Şir Nevai, Mecalisün Nefais (şairler tezkiresi) adlı eserinin bir bölümünü Hüseyn-i Baykara'ya tahsis etmiştir. Ayrıca Babur hatıratında da Hüseyn-i Baykara hakkında geniş bilgi verilmiştir.
www.huseyinarasli.com


Eserleri:

Divan: Şiirlerinin toplandığı kitabı. Şiirlerinde Hüseynî mahlasını kullanmıştır. Divanın bilinen 21 nüshası vardır.

Risale-i Sultan Hüseyin Baykara: Kendisini, nesebini, Molla Cami'yi, Ali Şir Nevai'nin faziletlerini anlattığı otobiyografi tarzındaki eseri.