Terci-i Bend: Asıl anlamı "bendleri döndürmek, çevirmek" olan tercî'-i bend, en az üç bendden oluşan ve her bendindeki beyit sayısı genellikle 4-10 arasında olan bir nazım şeklidir. Her bende "hâne" veya "tercî'-hâne", bendleri birleştiren beyitlere de "vâsıta" denir. "Hâne"ler genelde gazel veya kaside gibi kafiye dizilişine sahiptir. Vasıta beyti ise bendlerden bağımsız olarak kendi içinde kafiyeli olup her bendin sonunda aynen tekrar edilir. Tercî'-i bendler mersiye (ağıt), medhiye (övgü), hiciv (yergi), toplumsal eleştiri gibi çok farklı konularda yazılmıştır. Tercî'-i bend, Türk edebiyatında 19. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmıştır. Ziya Paşa'nın tercî'-i bendi bu nazım biçiminin Türk edebiyatındaki en meşhur örneklerindendir.
Tercî'-i bendin kafiye düzeni:
1. bend: a a x a x a x a x a (hane) ... Z Z (vasıta)
www.huseyinarasli.com
2. bend: b b x b x b x b x b (hane) ... Z Z (vasıta)
Örnek: Ziya Paşa'nın Terci-i Bend'inin 1. bendi
I. Bend
1 Bu kârgâh-ı sun' aceb dershânedir
Her nakş bir kitâb-ı ledünden nişânedir
2 Gerdun bir âsiyâb-ı felâket-medârdır
Gûyâ içinde âdem âvâre dânedir
3 Mânend-i dîv beççelerin iltikam eder
Köhne ribât-ı dehr aceb âşiyânedir
4 Tahkik olunsa nakş-ı temâsil-i kâinât
Yâ hâb ü yâ hayâl ü yâhud bir fesânedir
5 Müncer olur umûr-ı cihân bir nihâyete
Sayfın şitâya meyli, bahârın hazânedir
6 Kesb-i yakîne âdem için yoktur ihtimâl
Her i'tikad akla göre gâibânedir
7 Yâ Rabb, nedir bu keşmekeş-i derd-i ihtiyâc
İnsanın ihtiyâcı ki, bir lokma nânedir
8 Yoktur siper bu kubbe-i firûze-fâmda
Zerrât cümle tîr-i kazâya nişânedir
9 Asl-ı murâd hükm-i ezel bulmadır vücûd
Zâhirdeki sevâb u hatâ hep bahânedir
10 Bir fâilin meâsiridir cümle hâdisât
Ne iktizâ-yı çarh ü ne hükm-i zamânedir
Sübhâne men tahayyere fî sun'ihi'l-ukûl
Sübhâne men bikudretihî ya'cizü'l-fuhûl
Ziyâ Paşa (öl. 1880)
www.huseyinarasli.com
Açıklaması:
I. Bend:
1- Bu kainat tuhaf bir ders alma yeri gibidir. Üzerindeki her işleme ilahi kitaptan bir belirtidir.
2- Dünya felaket verici bir değirmendir. İnsan ise sanki onun içine atılmış başıboş bir tanedir.
3- Şu köhne dünya konağı öyle tuhaf bir yuvadır ki, dev gibi kendi yavrularını yutar.
4- Kainatta görülen şeylerin aslı araştırılsa ya uyku, ya hayal, ya da efsane olduğu anlaşılır.
5- Nasıl ki yazın meyli kışa, ilkbaharın meyli de sonbahara ise, dünya işleri de bir sona ulaşır.
6- Her şeyin aslını iyice kavramaya insan için imkan yoktur. Her inanç akla göre gizlidir.
7- Ey Allah'ım, insanın ihtiyacı bir lokma ekmek olduğu halde bu ihtiyaç derdi için çekişmenin sebebi nedir?
8- Bu açık mavi gök kubbede her zerre kaza okuna hedeftir. Ondan korunmak için bir siper yoktur.
9- Ezelde takdir edilmiş hüküm ne ise o gerçekleşmektedir. Görünüşteki doğru veya yanlış hep bahanedir.
10-Bütün olaylar ne feleğin yüzündendir ne de zamanın hükmünün gereğidir. Hepsi bir Fail-i Mutlak'ın (Allah'ın) güzel eserleridir.
Vasıta beyti: Sanatı karşısında akılları hayrette bırakan O büyük Sanatkar'ı tesbih ederim. Kudretiyle alimleri aciz bırakan ulu Allah'ı tesbih ederim.
Terkîb-i Bend ile Tercî'-i Bend Farkı: Tercî'-i bendde vasıta beyti her bendin sonunda aynen tekrarlanır.