► Rüba'î: Asıl anlamı "dörtlü", "dört harfli" demek olan rüba'î, dört mısradan oluşan bir nazım şeklidir. Beyitleri "a a b a" şeklinde kafiye dizilişine sahiptir. Bu nazım şekli İran edebiyatında doğmuş, buradan Türk edebiyatına geçmiştir. Rüba'î dört mısradan ibaret olduğu için şair bu kısa şiirde düşüncesini az sözle ifade edip bitirmek zorundadır. Rüba'îlerin konusu genellikle aşk, tasavvuf, şairin dünya görüşü, felsefî düşünceleridir. Rüba'îler genellikle mahlas kullanılmayan şiirlerdir. Bu nazım biçiminin en büyük şairi İran edebiyatından "Ömer Hayyam" (öl. 1123)'dır. Türk edebiyatında ise Mevlana, Nabî, Nedim, Yahya Kemal Beyatlı ve Arif Nihat Asya önemli rüba'î şairleridir. Dört mısraı birbiriyle kafiyeli olan rübailere "rubâ-i musarra" veya "terane" denir. Rüba'înin 24'e kadar ulaşan vezin sayısı vardır. Bunlardan mef'ûlü ile başlayan 12 vezin kalıbına "ahreb", mef'ûlün ile başlayan 12 vezin kalıbına da "ahrem" denir.
Örnek: Yahya Kemal'in Ömer Hayyam'dan Türkçe'ye manzum tercüme ettiği bir rüba'î
Ruh anlasa hakkıyle nedir sırr-ı hayât
Anlardı nedir varsa hafâyâ-yı memât (hafâyâ-yı memât: ölümün sırları)
Aklınla bugün bilmediğin mânâyı
Kabrinde mi idrak edeceksin heyhât
► Tuyuğ: Asıl anlamı "şarkı söyleme", "övme", "kapalı söz" olan tuyuğ, dört mısradan oluşan bir nazım şeklidir. Beyitleri "a a b a" şeklinde kafiye dizilişine sahiptir. Tuyuğ, eski Türk şiirinin dörtlüklerinden doğmuştur. Bu nazım şekli daha çok Çağatay ve Azerî edebiyatlarında görülür. Tuyuğda cinaslı kafiyeler çok kullanılır. Anadolu sahasında divan şairleri bu nazım şekline pek ilgi göstermemişlerdir.
Örnek:
Aşkın odına gönül pervânedür
Tâkatim yoh bilmezem pervâ nedür
Fırsat olınca gönül sen yanadur
Âşıkın ayini budur ya nedür
www.huseyinarasli.com
fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün
Nesîmî
Açıklaması:
Gönül senin aşk ateşinin pervanesidir; gücüm kalmadı, bilmiyorum çekinecek ne var? Gönül sen fırsat buldukça yanıp yakılmaya devam et; aşıkın adeti bundan başka ne olabilir?
Rüba'î ile Tuyuğ arasındaki fark: Rüba'î "ahreb" ve "ahrem""denilen ve sadece rüba'îye özgü olan nazım şekilleriyle yazılır. Tuyuğ ise genellikle fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün vezniyle yazılır.
► Murabba': Asıl anlamı "dörtlü" olan murabba, her bendi dört mısradan oluşan nazım şeklidir. Bendlerin kafiye dizilişi "a a a a b b b a c c c a" şeklindedir. Murabba, edebiyatımızda çok kullanılmış bir nazım şeklidir. Bunun sebebi halk edebiyatımızın nazım şekillerinden "koşma"ya benzemesidir. İkisi de dörtlüklerden oluşan nazım biçimleridir.
Örnek: Murabba', Fuzuli.
Perîşân-hâlûn oldum sormadun hâl-i perîşânum
Gamundan derde düşdüm kılmadun tedbîr-i dermânum
Ne dirsen rüzgârum beyle mi geçsün güzel hânum
Gözüm cânum efendim sevdüğüm devletlü sultânum
Açıklaması:
Senin yüzünden halim perişan oldu, ama sen bu perişanlığın nedendir diye sormadın. Gamından derde düştüm, sen bu derde çare bulmadın. Güzel sultanım, ne dersin, bütün ömrüm böyle mi geçip gitsin? Gözüm, canım, efendim, sevdiğim, devletli sultanım.
► Şarkı: Divan edebiyatında bestelenmeye uygun olarak yazılmış murabba türündeki şiirlere verilen isimdir. Bu tür murabba şarkıların üçüncü mısraına "miyân", her bendin sonunda tekrarlanan mısraa da "nakarat" denir. Şarkıların dili sade, bend sayıları ise azdır.
Örnek:
www.huseyinarasli.com
Sevdiğim cânım yolunda hâke yeksân olduğum
Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
Ey benim aşkında bülbül gibi nâlân olduğum
Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
.................
Sen açıl gül gibi zâr ile hezâr olsun Nedîm
Bend bend olsun ham-ı zülfün şikâr olsun Nedîm
Sen salın cânâ yolunda hâksâr olsun Nedîm
Îddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün
Nedîm (öl. 1730)
Açıklaması:
Sevdiğim, canım, yolunda toprak olduğum. Kurban olayım, bayram geldi, çık nazlı nazlı gez, dolaş. Ey aşkıyla bülbül gibi ağlayıp inlediğim. Kurban olayım, bayram geldi, çık nazlı nazlı gez, dolaş.
Sen gül gibi açıl, Nedim de karşında feryat eden bülbül olsun. Saçının kıvrımları bağ bağ tuzak, Nedim de o tuzağa av olsun. Sen salınarak gez ey sevgili, Nedim de yolunda toprak olsun. Kurban olayım, bayram geldi, çık nazlı nazlı gez, dolaş.