► Hayatı:
• Asıl adı Nizamüddin Ali Şir Nevaî'dir. 9 Şubat 1441 (Hicrî 17 Ramazan 844) tarihinde Herat'ta doğdu. Uygur Türklerindendir. Babası Gıyasüddin Kiçkine Bahadır, Horasan hakimi Ebul Kasım Babur'un hizmetindeydi. Horasan'da çıkan karışıklıklar üzerine 1447 Yılında 6 yaşında olduğu sırada babasıyla Irak'a giderken yol üzerinde Teft şehrine uğradılar. Burada Timur'un tarihçisi Şerefüddin Ali Yezdî ile tanışıp küçük yaşına rağmen onunla sohbet şerefine erişti.
• Sultan Ebul Kasım Babur Horasan hakimi olunca baba-oğul 1452 yılında tekrar Horasan'a döndüler. Babası Babur'un hizmetine girdi. Ali Şir de Hüseyn-i Baykara ile birlikte Babur'un himayesine girdi. Ali Şir Nevai küçük yaştan itibaren Hüseyn-i Baykara ile birlikte büyüdü ve birlikte öğrenim gördü. Aralarında ölünceye dek sürecek dotluğun temelleri bu yıllarda atılmış oldu.
• Ali Şir Nevai 1456 yılında Sultan Ebul Kasım Babur ile Meşhed'e gitti, burada öğrenim hayatını sürdürdü. Daha sonra Semerkand'a giderek Fazlullah Ebu Leysî'nin medresesinde iki yıl derslere devam etti. www.huseyinarasli.com
• 1469 yılında Hüseyn-i Baykara Horasan'ı ele geçirip Timur Devleti'nin tahtına oturunca Aşi Şir Nevai de Herat'a dönüp dostu Hüseyn-i Baykara'nın hizmetine girdi. Baykara ona "mühürdarlık" görevi verdi. Ali Şir görevinin yanısıra Baykara'nın en yakın dostu ve en sadık destekçisi oldu.
1472'de Ali Şir "Emir" (divan beyi) oldu. Bütün gücüyle ülkedeki yolsuzluklarla savaştı, haksızlığa uğrayanların yanında yer aldı. Bu sebeple birçok düşman edindi.
• 1476 yılında, büyük saygı duyduğu Molla Camî'nin irşadı vesilesiyle Nakşibendî tarikatına intisab etti. www.huseyinarasli.com
• 1487'de Esterabad valiliğine gönderildi. Sebepsiz yere Herat'tan uzaklaştırılan Ali Şir, bir yıl bu görevi sürdürdükten sonra görevden affını istedi. Kabul edilince Herat'a döndü.
• 1490 yılında "Emirlik" görevini bıraktı ve Hüseyn-i Baykara'nın dostu olarak kalmakla yetindi.
1492 yılında üstadı ve mürşidi Molla Camî'nin vefatı onu derinden etkiledi. Bunun yanısıra saraydaki entrikalar, Hüseyn-i Baykara'nın oğullarıyla olan mücadelesi, şehzadelerin taht kavgaları Ali Şir Nevai'yi canından bezdirdi. 1498'de teselli bulmak için Meşhed'e gitti. Daha sonra Hac vazifesini ifa için saraydan izin istedi ancak yol güvenliğinin olmayışı dolayısıyla izin verilmedi. Bunun üzerine Herat'a döndü.
• Ali Şir Nevaî, 3 Ocak 1501 tarihinde Herat'ta vefat etti ve Kudsiye Camii yanındaki kabre defnedildi.
► Edebî yönü:
• Ali Şir Nevai; dört Türkçe, bir Farsça divanı, hamsesi, Mecalisün Nefais'i, Muhakemetül Lügateyn'i, çeşitli konularda sayıları otuzu aşan eserleriyle tek başına bir çağı dolduran, asra damgasını vuran büyük bir şair, fikir adamı, devlet adamı ve Türkçe savunucusu idi.
• Farsça'nın resmî dil olduğu, Farsça eser vermenin aydın kesim arasında bir hüner sayıldığı ve Fars edebiyatının Molla Camî ile zirveye ulaştığı bir dönem olan 15. yüzyılda Ali Şir Nevai, Türkçe'nin birçok yönden Farsça'dan üstün olduğunu savundu. Verdiği eserlerle Türkçe ile de yüksek bir edebiyat meydana getirilebileceğini isbat etti. Genç şairleri Türkçe eser vermeye özendirdi.
www.huseyinarasli.com
• Tarikat yolunda Molla Camî hazretlerinin ve ondan başka Hüsrev-i Dihlevî'nin etkisi altında kalmasına rağmen hiçbir zaman taklitçi bir sanatçı olmadı. Her zaman özgün eserler vermeye, bazı zamanlarda üstadlarını aşmaya muvaffak oldu. Orta Asya Türk kültür ve sanat hayatının gelişmesinde en büyük rolü oynayan şair, çok büyük bir Türkçe sevgisine sahiptir.
• Çağatay Edebiyatında ulaştığı şöhreti, sınırları aşarak bütün Türk dünyasına yayılmış, nice ünlü şairleri etkilemiş, pek çok Osmanlı şairi nazireler yazarak, Çağatay Türkçesinde şiirler yazarak Nevai'ye şükranlarını dile getirmişlerdir.
• Çağatay Türkçesi eski yazarlar tarafından "Nevâî tili" diye adlandırılmıştır. Ali Şir Nevai'nin klasik Çağatay edebiyatının teşekkülünde önemli bir yeri vardır.
www.huseyinarasli.com
► Eserleri:
Divanları:
» Hazâ'inü'l-Meanî (Bu dört divan Türkçe'dir)
a) Garaibü's-Sıgar (Çocukluk dönemi şiirleri)
b) Nevadirü'ş-Şebab (Gençlik dönemi şiirleri)
c) Bedayi'ü'l-Vasat (Orta yaş dönemi şiirleri)
d) Feva'idü'l-Kiber (Yaşlılık dönemi şiirleri)
» Farsça divan
Hamsesi: Hamseyi oluşturan eserleri;
Hayretü'l-Ebrar
Ferhad u Şirin
Leylî vü Mecnun
Seb'a-i Seyyare
Sedd-i İskenderî
Mensur Eserleri:
Mecâlisü'n-Nefâis: Bu eser bir şairler tezkiresidir.
Nesayimü'l-Muhabbe min Şemayimü'l-Fütüvve: Bu eser veliler tezkiresidir.
Dil ve Edebiyatla İlgili Eserleri:
Risale-i Muamma
Mîzanü'l-Evzan
Muhakemetü'l-Lügateyn
Dinî Eserleri:
Münâcât
Çihil Hadis
Nazmü'l-Cevâhir
Lisanü't-Tayr
Sîrâcü'l-Müslimîn
Mahbûbu'l-Kulûb
Tarihle İlgili Eserleri:
Tarih-i Enbiya vü Hükema
Tarih-i Mülûk-ı Acem
Zübdetü't-Tevarîh
Biyografik Eserleri:
Hâlât-ı Seyyid-i Hasan-ı Erdşir: Üstadı Seyyid Hasan Erdşir'in hayatını, faziletlerini konu alan eseri
Hamsetü'l-Mütehayyirîn
Hâlât-ı Pehlevan Muhammed
www.huseyinarasli.com
Belge Niteliğindeki Eserleri:
Vakfiyye
Münşe'ât