17. yüzyıl Osmanlı Devleti'nde siyasî açıdan bir çözülme asrıdır. Devlet "duraklama dönemi"ne girmiştir. Sanat ve kültür hayatı ise canlılığını sürdürür. Türk edebiyatına hikemî üslup ve sebk-i hindî üslubu dahil olur. Aruz vezni Türkçeye daha rahat uydurulmuştur. Halk edebiyatında da aruz vezni kullanılmaya başlanmıştır. Divan edebiyatında yer alan bazı semboller de halk edebiyatında kendisini göstermiştir. Ayrıca 17. yüzyılda pek çok mensur eser de kaleme alınmıştır. Katip Çelebi, Evliya Çelebi, Naima, Peçevi gibi yazarlar, mensur eserleriyle bu asırda ön plana çıkmışlardır.
► Şeyhülislam Yahya: Şeyhülislam Yahya Efendi, 17. yüzyılda Bakî tarzını devam ettiren gelenekçi şairlerdendir. Siyasal istikrarın bozulduğu 17. yüzyıl Osmanlı Devleti'nde şeyhülislamlık yapmıştır. Vazifesi ve konumu gereği kasideye pek itibar etmez, ancak gazel türünde başarılı olmuş, yazdığı müzeyyel gazellerle bu tarzın yaygınlaşmasında rol oynamıştır. Rubai vezinleriyle gazel yazan ender şairlerdendir.
Eserleri: Divan.
► Şeyhülislam Bahayî: 17. yüzyıl şeyhülislamlarından Bahayi Efendi, kendisine "Bahayî" mahlasını veren Şeyhülislam Yahya'dan etkilenir. Ancak o bir divançe oluşturacak kadar yazdığı şiirleriyle edebiyat dünyasında yerini alır. Şairliğinin yanında latifeleriyle de tanınır. Yahya Efendi gibi müzeyyel gazel söyler. 17. yüzyılda Bakî tarzını devam ettiren gelenekçi şairlerdendir. Divançesinde "Sakiname" ve "Niyazname" başlıklı iki küçük mesnevisi vardır.
► Nefî: 1572 yılında Erzurum'un Hasankale ilçesinde dünyaya gelen Nefi'nin asıl adı Ömer'dir. Nefi, 17. asrın en usta şairlerindendir. Kaside nazım şeklindeki ustalığıyla kendisini göstermiştir. Gazelleriyle de döneminin önde gelen şairlerindendir. Az sayıdaki gazellerinde VI. Murad'ı övmüştür. Ancak Nefi daha çok yergileriyle (hiciv) ön plana çıkmış, bu hicivlerinin bedelini canıyla ödemiş, 1635 yılında idam edilmiştir. Sebk-i Hindî ekolünün etkisiyle mübalağa sanatını şiir anlayışının merkezine yerleştirir. Nefi, her ne kadar Sebk-i Hindî temsilcisi olmasa da bu ekolün en büyük ustası Nailî tarafından övülmüştür.
Eserleri:
› Türkçe Divan: En önemli eseridir.
› Farsça Divan: Nefi'nin rubailerini ve "Tuhfetül Uşşak" başlıklı manzumesini ihtiva eder.
› Siham-ı Kaza: Nefi'nin en ünlü eseridir. Hicivlerinin bir araya getirildiği bu eserde, hicvin ve mizahın bütün çeşitlerine rastlanılır.
► Nailî: İstanbul'da 1608-1611 yılları arasında doğduğu tahmin edilen Naili'nin asıl adı Mustafa'dır. Naili'den kaynaklarda babasına nisbetle "Pîrîzade" diye söz edilir. İyi bir tahsil görmüş, eğitim hayatından sonra katiplik yapmıştır. Naili gazelleriyle meşhur olmuş bir şairdir. Sebk-i Hindî üslubunun Türk edebiyatındaki en başarılı temsilcilerindendir. Şiirlerinde anlam derinliği, insan mantığını zorlayan hayaller, ıstırap, içe dönüklük, yabancı kelimeler ve uzun tamlamalar gibi sebk-i hindinin bütün özellikleri görülür. Onun ıstırap şairi olmasında sebk-i hindi üslubunun etkisinin yanı sıra maddi ve manevi sıkıntılarla geçen hayatı da etkilidir.
Eserleri: Nailî Divanı.
► Nabî: Asıl adı Yusuf olan Nabi, 1642 yılında Urfa'da doğmuş, burada iyi bir tahsil görmüştür. IV. Mehmet zamanında İstanbul'a gelmiş, alim ve şair kişiliğiyle dikkatleri üzerine çekmiş, çeşitli devlet kademelerinde görev almıştır. Daha sonra Halep'e gitmiş, uzun bir süre burada yaşamış, edebî kişiliğini bu şehirde kazanmıştır. 1712 yılında İstanbul'da ölmüştür. Nabî, edebiyatımızda Nabi ekolü olarak bilinen Hikemî tarzın kurucusu ve en önemli temsilcisidir. Üretken ve çok yönlü bir sanatçıdır. Altısı manzum, dördü mensur on eser vermiştir. İyi bir gözlemci ve didaktik bir şair olan Nabi, hakimâne (hikmetli, eğitici, öğretici) gazellerinde ve diğer eserlerinde, ideal insan tipi hakkında bilgiler ve örnekler vermiş, ahlakî konuları işlemiş, toplumdaki sorunların çözüm yolları hakkında düşüncelerini belirtmiş, kısacası insanı ve toplumu ilgilendiren sorunlar üzerine eğitici, öğretici manzumeler kaleme almıştır. Yani duygudan çok düşünce şairidir.
www.huseyinarasli.com
Eserleri:
› Türkçe Divan: Nabi'nin edebi kişiliğini ve düşüncelerini ortaya koyduğu en önemli eseridir.
› Farsça Divançe: Türkçe Divan'ın sonunda yer alır.
› Hayriyye: Nabi'nin oğlu Ebulhayr Mehmet'e nasihat vermek amacıyla nasihatname türünde yazdığı didaktik mesnevi.
› Hayrabad: İranlı şair Feridüddin Attar'ın "İlahiname"sinden etkilenerek yazdığı âşıkâne mesnevi.
› Surname: IV. Mehmet'in şehzadelerinin 1675 yılında Edirne'de yapılan sünnet merasimini anlatmak için yazdığı mesnevi.
› Terceme-i Hadis-i Erbain: İranlı alim ve şair Molla Cami'nin aynı adlı eserinin Türkçe manzum tercümesi.
› Fetihname-i Kamaniçe (mensur): IV. Mehmet'in Lehistan (Polonya) seferini ve bu sefer sırasında Kamaniçe Kalesi'nin alınışını anlatan gazavatname türündeki eser.
› Tuhfetü'l-Harameyn (mensur): Nabi'nin hac yolculuğu esnasındaki izlenimlerini anlatan seyahatname türündeki eseri.
› Zeyl-i Siyer-i Veysi: 17. yüzyıl nesir sanatçısı Veysî'nin eserine ekleme yaptığı siyer ( Hz. Muhammed'in s.a.v. hayatı) türündeki eseri.
› Münşeat: Nabi'nin özel ve resmi mektuplarını içeren eseri.
► Nedim-i Kadim: Nedim-i Kadim, 17. yüzyılda gazelleriyle tanınmış bir divan şairidir. Lale Devri şairi Nedim'den ayırt edilebilmesi için "kadim" lakabıyla anılmıştır. Genellikle redif kullanan ve dolgun kafiyeleri tercih eden Nedim-i Kadim, duyguyu ön plana alan bir aşk şairidir.
Eseri: Divan.
► Aziz Mahmud Hüdayî: Aziz Mahmud Hüdayî Tasavvuf edebiyatı şairlerinden olup "Celvetiye Tarikatı"nın kurucusudur. Şiirlerinde hem aruz veznini, hem de hece veznini kullanmıştır. Sade ve hikemî şiirler yazmıştır. Halk arasında menkıbeleri yaygın olan Hüdayî'nin Arapça ve Türkçe eserleri vardır.
► Niyazî-i Mısrî: Aslen Malatyalı olan Niyazi-i Mısri, Halvetî tarikatına mensuptur. Tahsilini Mısır'da tamamladığı için Mısrî denilmiştir. Yunus Emre ekolüne mensup olup Yunus'un 17. asırdaki sesidir.
► Karacaoğlan: 17. yüzyıl halk edebiyatı saz şairlerindendir. Doğum ve ölüm tarihi hakkında net bilgi olmayan Karacaoğlan'a Türkiye içinde birçok ilimiz, Türkiye dışında da Balkanlar, Azerbaycan ve Türkmenistan ev sahipliği yapar. Şu an mevcut olan ve tamamı hece vezniyle yazılmış 500 kadar şiiri vardır. Bu şiirleri koşma, semai ve destan şeklindedir.
► Âşık Ömer: 17. yüzyıl halk edebiyatı şairlerindendir. Doğum ve ölüm tarihi hakkında net bilgi olmayan Aşık Ömer'e Kırım, Aydın ve Konya sahip çıkmaktadır. Bugün 1400'den fazla şiiri mevcuttur. Hem hece, hem de aruz vezniyle şiirler yazmıştır.
► Gevherî: 17. yüzyıl halk edebiyatı şairlerindendir. Hem hece, hem de aruz vezniyle şiirler yazmıştır.
► Ercişli Emrah: Ercişli Emrah halk şairi ve bâdeli âşıklarımızdandır. 150 kadar şiiri mevcut olup şiirlerinin tamamında hece ölçüsünü kullanmıştır. Şiirlerinde genelde Selvi Han'ı konu edinmiştir. "Ercişli Emrah ile Selvi Han" hikayesi, onun hayatı etrafında oluşmuştur.
17. YÜZYIL NESİR SANATÇILARI
Evliya Çelebi: Seyahatname.
Kâtip Çelebi: Cihannüma, Keşfü'z-Zünun, Fezleke, Tuhfetü'l-Kibar fi Esfari'l-Bihar, Mizanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ehakk.
Naima: Tarih-i Naima.
Koçi Bey: Risale-i Koçi Bey.
İbrahim Peçevî: Tarih-i Peçevî.
Veysî: Münşeat, Siyer-i Veysi, Hâbname.
Nergisî: Nihalistan, Meşakku'l-Uşşak.